प्रतिकूल ताबा काय आहे? संपूर्ण माहिती व कायदेशीर प्रक्रिया | Adverse Possession Explained in Marathi

 

    भारतात अनेकदा जमीन किंवा मालमत्तेवर दीर्घकाळ ताबा ठेवणाऱ्या व्यक्तीचा मालकी हक्काचा प्रश्न निर्माण होतो. अशा परिस्थितीत "प्रतिकूल ताबा" (Adverse Possession) ही कायदेशीर संकल्पना लागू होते. हा कायदा काय आहे, त्याचे निकष कोणते आहेत, आणि प्रत्यक्षात ताबा मिळवण्यासाठी काय करावे लागते – याबाबत सविस्तर माहिती आपण या लेखातून जाणून घेणार आहोत.

प्रतिकूल ताबा (Adverse Possession) बद्दल संपूर्ण माहिती

        प्रतिकूल ताबा म्हणजे एखाद्या जमिनीवर किंवा मालमत्तेवर मूळ मालकाच्या संमतीशिवाय आणि कायदेशीर अधिकारांशिवाय दीर्घकाळ सतत ताबा ठेवल्यास, त्या व्यक्तीला त्या मालमत्तेचा कायदेशीर हक्क मिळू शकतो. भारतात "Limitation Act, 1963" अंतर्गत हा कायदा मान्य केला जातो.

---

प्रतिकूल ताब्याचा दावा करण्यासाठी आवश्यक अटी

जर एखाद्या व्यक्तीला विशिष्ट मालमत्तेवर हक्क मिळवायचा असेल, तर खालील अटी पूर्ण झाल्या पाहिजेत

1. सतत आणि अव्याहत ताबा (Continuous and Uninterrupted Possession)

   • खाजगी मालमत्तेसाठी किमान १२ वर्षे, तर सरकारी मालमत्तेसाठी ३० वर्षे संबंधित व्यक्तीचा ताबा असावा.
   • त्या कालावधीत मूळ मालकाने कायदेशीर हस्तक्षेप किंवा ताबा परत मिळवण्याचा प्रयत्न केलेला नसावा.

2. स्पष्ट आणि उघड ताबा (Open and Notorious Possession)

   • संबंधित व्यक्तीने कोणताही गुप्त हेतू न ठेवता, उघडपणे मालमत्ता ताब्यात घेतली पाहिजे.
   • मालक किंवा इतरांना सहज समजू शकेल की तो व्यक्ती मालमत्तेचा वापर करत आहे.

3. मालकाच्या परवानगीशिवाय ताबा (Without Permission of the Owner)

   • हा ताबा मालकाच्या संमतीशिवाय घेतलेला असावा.
   • जर मूळ मालकाने परवानगी दिली असेल, तर ती मालमत्ता भाडेकरार किंवा परवानगीवर दिली असल्याचे मानले जाईल आणि प्रतिकूल ताब्याचा दावा करता येणार नाही.

4. विरोधात्मक ताबा (Hostile Possession)

   • त्या व्यक्तीने स्वतःला मालक समजून मालमत्तेचा वापर केला पाहिजे आणि मूळ मालकाच्या हक्काचा विरोध केला पाहिजे.
   • याचा अर्थ असा की, संबंधित व्यक्तीने कोणत्याही कायदेशीर अधिकाराशिवाय ती मालमत्ता स्वतःच्या मालकीसाठी वापरली पाहिजे.

5. पूर्ण नियंत्रण (Exclusive Possession)

   • त्या व्यक्तीने संपूर्ण मालमत्तेवर ताबा ठेवलेला असावा आणि इतर कोणी त्या मालमत्तेचा ताबा घेतलेला नसावा.

---

प्रतिकूल ताब्याचा दावा कसा करावा?

जर वरील सर्व अटी पूर्ण झाल्या असतील, तर संबंधित व्यक्ती खालीलप्रमाणे कायदेशीर दावा करू शकते:

1. न्यायालयात दावा दाखल करणे

   • सिव्हिल कोर्टात "Declaration of Ownership" साठी दावा करावा लागतो.
   • यामध्ये स्पष्ट करावे लागते की संबंधित व्यक्तीने मालमत्तेचा ताबा किती वर्षे ठेवला आहे आणि मालकाने कोणताही आक्षेप घेतलेला नाही.

2. ताब्याचे पुरावे सादर करणे

   • सतत व विरोधात्मक ताब्याचे पुरावे न्यायालयात सादर करणे गरजेचे असते. यामध्ये:
     • मालमत्तेवरील कर भरल्याची कागदपत्रे.
     • वीज, पाणी, टेलिफोन आदी सेवांचे बिल.
     • स्थानिक रहिवाशांची किंवा शेजाऱ्यांची साक्ष.
     • जर त्या मालमत्तेवर काही बदल किंवा बांधकाम केले असेल, तर त्याचे पुरावे.

3. मालमत्ता ताब्यात असल्याचे दाखविणे

   • जर मूळ मालकाने दावा केला की त्यांनी ताबा सोडला नव्हता, तर ताबा घेणाऱ्या व्यक्तीने न्यायालयात पुराव्यांसह हे सिद्ध करावे लागते की त्यांनी त्या मालमत्तेचा १२ किंवा ३० वर्षे मालकासारखा वापर केला आहे.

---

मूळ मालकाने प्रतिकूल ताबा टाळण्यासाठी काय करावे?

जर मालकाला आपल्या मालमत्तेवर कोणाचा अनधिकृत ताबा येऊ द्यायचा नसेल, तर तो पुढील उपाययोजना करू शकतो:

• मालमत्तेच्या नियमित तपासणीद्वारे कोणीतरी अनधिकृतपणे ताबा घेत आहे का, हे पाहणे.
• अनधिकृत व्यक्तीविरोधात कायदेशीर नोटीस किंवा न्यायालयीन कारवाई करणे.
• जमिनीच्या ताब्यासाठी "Ejectment Suit" किंवा "Possession Suit" दाखल करणे.

---

निष्कर्ष

    प्रतिकूल ताबा ही एक गुंतागुंतीची पण महत्त्वाची कायदेशीर संकल्पना आहे. जर एखाद्या व्यक्तीने जमीन अथवा मालमत्तेवर दीर्घकाळ सतत, उघडपणे आणि मूळ मालकाच्या संमतीशिवाय ताबा ठेवला असेल, तर तो कायदेशीर मालकी हक्क मिळवू शकतो. मात्र, या प्रक्रियेसाठी ठोस पुरावे आणि योग्य कायदेशीर पावले उचलणे आवश्यक असते. म्हणून, अशा प्रकरणांमध्ये तज्ज्ञ वकीलांचा सल्ला घेणे हेच शहाणपणाचे ठरेल.