चेक बाऊन्स झाल्यावर काय करावे (Part 3) What to do when a check bounces

चेक बाऊन्स होणे ही व्यवसायिक व्यवहारांमध्ये किंवा वैयक्तिक आर्थिक व्यवहारांमध्ये एक गंभीर समस्या ठरते. आर्थिक व्यवहारात विश्‍वास हा अत्यंत महत्त्वाचा असतो आणि चेक बाऊन्समुळे फक्त आर्थिक नुकसानच होत नाही, तर वाद-विवाद, कायदेशीर गुंतागुंत आणि मनस्ताप यांना सुरुवात होते.

पूर्वी या प्रकरणांवर भारतीय दंड संहिता (IPC) अंतर्गत कारवाई केली जात होती. मात्र, 2023 मध्ये लागू झालेल्या भारतीय न्याय संहिता (Bharatiya Nyaya Sanhita - BNS, 2023) नुसार, आर्थिक फसवणूक व विश्वासघात यासंबंधीच्या कायद्यांमध्ये सुधारणा करण्यात आल्या आहेत. त्यामुळे चेक बाऊन्ससारख्या प्रकरणांमध्ये कारवाई करताना आता नवीन कायद्याचे नियम लक्षात घेणे अत्यावश्यक झाले आहे.

या लेखात आपण विशेषतः चेक बाऊन्स झाल्यावर पोलिस तक्रार कशी दाखल करावी, कोणत्या कलमांखाली कारवाई करता येते, तसेच दिवाणी दावा Order 37 अंतर्गत कसा करता येतो, याविषयी सविस्तर आणि अद्ययावत माहिती पाहणार आहोत.

चेक बाऊन्ससंदर्भात नवीन कायदेशीर बदल

2023 मध्ये पारित झालेल्या भारतीय न्याय संहिता (BNS, 2023) ने काही महत्त्वाचे बदल केले आहेत. याअंतर्गत आर्थिक फसवणूक व विश्वासघात यांच्याशी संबंधित गुन्ह्यांची व्याख्या आणि शिक्षा यामध्ये काही सुधारणा करण्यात आल्या आहेत.

चेक बाऊन्सच्या फसवणुकीच्या प्रकरणांवर आता BNS च्या नवीन तरतुदींनुसार कारवाई केली जाऊ शकते.

3) पोलिस तक्रार (Police FIR) - BNS अंतर्गत फसवणूक

जर चेक फसवणुकीच्या हेतूने दिला गेला असेल (म्हणजे देणारी व्यक्ती माहितीपूर्वक जाणूनबुजून चुकीचा चेक दिला असेल), तर BNS 2023 च्या कलम 316 (फसवणूक व विश्वासघात) च्या अंतर्गत गुन्हा नोंदवता येतो.

हे कलम IPC च्या 420 कलमाच्या जागी आणले गेले आहे.

BNS 2023 अंतर्गत मुख्य मुद्दे:

• फसवणुकीचा हेतू:
  जर एखाद्या व्यक्तीने जाणूनबुजून फसवणुकीचा उद्देश ठेवून चेक दिला असेल आणि तो चेक बाऊन्स झाला असेल, तर हा गुन्हा भारतीय न्याय संहिता, 2023 च्या कलम 316 अंतर्गत येतो.

• शिक्षेचे प्रावधान:

  • दोषी आढळल्यास 7 वर्षांपर्यंत कारावास आणि/किंवा दंड होऊ शकतो.

  • हे गुन्हेगारी स्वरूपाचे असून आर्थिक नुकसान भरपाई देखील कोर्ट ठरवू शकते.

• जामिनपात्र गुन्हा:

  • सामान्यतः हा गुन्हा जामिनपात्र (bailable) आहे, परंतु फसवणुकीची रक्कम जास्त असल्यास किंवा गंभीर स्वरूपाच्या परिस्थितीत जामिनासाठी विशेष अटी लागू होऊ शकतात.

• पोलीस तक्रार दाखल करणे:

  • पोलीस तक्रार दाखल करताना, फसवणुकीचा हेतू ठोस पुराव्यांद्वारे दाखवावा लागतो.

  • जर पोलीस तक्रार नोंदवण्यास टाळाटाळ करत असतील, तर तुम्ही वरिष्ठ पोलीस अधिकाऱ्यांकडे किंवा न्यायालयीन आदेशासाठी अर्ज करू शकता.

Order 37 अंतर्गत दिवाणी दावा

चेकवरील रक्कम वसूल करण्यासाठी आणखी एक प्रभावी पर्याय आहे — Civil Procedure Code च्या Order 37 (Summary Procedure) नुसार जलद दिवाणी दावा दाखल करणे.

यामध्ये खालील बाबी लक्षात घेतल्या जातात:

• चेक बाऊन्सचा पुरावा आणि संबंधित व्यवहाराचे पुरावे सादर करणे आवश्यक आहे.

• दावा साधारणतः काही तारखांमध्ये निकाली निघतो.

• थकबाकी रक्कमेवर न्यायालय व्याजासह वसुलीचे आदेश देऊ शकते.

नवीन कायद्यानुसार निष्कर्ष

चेक बाऊन्स झाल्यावर फसवणुकीचा हेतू असल्यास:

• BNS 2023 च्या कलम 316 अंतर्गत फौजदारी गुन्हा दाखल करावा.

• किंवा फसवणुकीचा हेतू नसल्यास,

• NI Act च्या कलम 138 (जो अद्यापही लागू आहे) अंतर्गत फौजदारी तक्रार दाखल करावी.

• आणि, थकबाकी वसूल करण्यासाठी Order 37 अंतर्गत दिवाणी दावा दाखल करावा.

पुढील पाऊल

जर तुम्हाला चेक बाऊन्स किंवा फसवणुकीच्या संदर्भात योग्य कायदेशीर सल्ला हवा असेल, तर व्यावसायिक वकीलाशी सल्लामसलत करा.